@Zuhâl
onlar için de zor be, vücut hep kış uykusunda ne kadar kötü
bundan önce söylediklerim şaka ile karışıktı aslında konuyu şu şekilde ele alsak daha net ve aydınlatıcı olur,
kışın bisiklete binilir mi ? yada soğuk ve egzersiz !
SOĞUK ORTAMDA EGZERSİZ
Soğuk ortamda yapılan egzersizlerin getireceği en büyük problemler hipotermi ile başlar. Aktivitenin yapıldığı ortamın ısısının düşük, rutubetinin yüksek ve havanın rüzgarlı oluşu hipotermi riskini artırır.
Soğuk ortamda yapılan egzersizlerde dikkat edilmesi gereken noktalar egzersizin yapıldığı alana göre değişmektedir. Soğuk ortamda yapılan sportif aktiviteleri;
1- sportif aktiviteye uygun alanlarda yapılan egzersizler,
2- kırda, arazide yapılan egzersizler olarak ikiye ayırabiliriz.
Yapılan sportif aktiviteye uygun ayrılmış sportif alanlarda yapılan egzersizlerde;
* soğukta kalma süreleri limitli,
* ortama uygun giysi ve değiştirme olanağı,
* kas egzersizleri ile ısı oluşumu,
* devamlı sıcak içecekler bulma olanağı,
* uygun sığınak ve konaklama yerleri mevcuttur.
Soğuk ortamda sportif aktivite için ayrılan alanlarda yapılan aktivitelerde, kış sporlarıda dahil olmak üzere hipotermiye bağlı problemler çok fazla görülmez (10,16).
Arazi şartlarında yapılan traking, dağcılık, kır koşusu, buzda balık avlama, dalgıçlık ve dağda kayak esnasında soğuk yaralanmaları oldukça büyük risk taşırlar ve hatta ölüm bile bildirilmiştir.
Aktivitenin yapıldığı ortamın ısısı, nemi ve rüzgarın hızı vücut iç ısısının korunmasında önemlidir. 1982 yılında İngiltere’de yapılan Fernham maratonunda (12 0C ısı, 32km/saat rüzgar hızı) yarışmacılardan 6 tanesi hipotermi tanısı ile hastaneye kaldırılmış, rektal ısıları 34,5-35 0C olarak tesbit edilmiştir (2).
Benzer koşullarda, aynı ağırlıkdaki sporculardan uzun boylu olanlarda hipotermi riski daha fazladır.
Uzun süreli aktivitelerin sonlarına doğru hız kesme, sürati azaltma da hipotermi riskini artırır. Maughan ve arkadaşları 10-12 0C’lik ısısı olan bir ortamda koşan 59 maratoncuda yaptıkları bir incelemede 4 sporcuda rektal ısıyı 37 0C’nın altında bulmuşlar ve rektal ısı düşüklüğü ile koşunun ikinci yarısında yapılan sürat azalması arasında bir ilişki olduğunu saptamışlardır (4).
Soğuk ortamda yapılan aktiviteler esnasında giyilen kıyafetlerde önemlidir. Vücuttan ısı kaybını önleyici malzemeler kullanılmalıdır. Rüzgarlı havalarda konveksiyonla ısı kaybı fazla olacağından rüzgarlık kullanımı önemlidir. Soğuk ve yağmurlu havalarda yağmurluk kullanımıda aynı şekilde ısı kaybını önlemede yararlı olur.
Soğuk havada yapılan egzersizlerde solunum sisteminden ısı ve sıvı kaybı çok olmaktadır. Çok soğuk havada bile inspirasyon havası bronşlara geldiğinde 26-32 0C’ye kadar ısıtılabilir. Fox’daki yapılan bir çalışmada ortam ısısı –25.5 0C, +6.5 0C ve +25 0C olan ortamlarda egzersiz yaptırılan sporcuların bronşlarından ispirasyon havasının ısısı ölçülmüş; –25.5 0C’deki çevre ısısında egzersiz yapan sporcuların bronşlarındaki inspirasyon havasının ısısı 25.5 0C , +6.5 0C’deki çevre ısısında egzersiz yapan sporcuların bronşlarındaki inspirasyon havasının ısısı 30 0C ve +25 0C’deki çevre ısısında egzersiz yapan sporcuların bronşlarındaki inspirasyon havasının ısısı 32 0C olarak tesbit edilmiştir. Bu sporcuların ekspirasyon havalarının ısısına bakıldığında; –25.5 0C’de +25 0C, +6.5 0C’de +30 0C ve +25 0C’de +32 0C olarak tesbit edilmiştir. Ortam ısısındaki çok büyük değişikliklere rağmen inspirasyon havası vücut ısısına yaklaştırılmaktadır (8).
Soğuk havada yapılan egzersizlerde üşümemek için çok kalın ve hava geçirmez malzemeler kullanılması ve başlıklar kullanılması vücut iç ısısının artmasına neden olabilir. Egzersiz esnasında baştan ısı kaybı % 25-30 civarındadır. Sadece başın açık olması bile ısı çarpmasına bağlı problemlerin görülmesini engelleyebilir. Aynı şekilde çok soğuk ortamlarda başın uygun başlıklarla kapatılması hipotermi riskini azaltır (8).
Suda ısı kaybı, karada yapılan egzersizlere göre 25 kat daha fazladır. Bu nedenle soğuk hava ve suda yapılan egzersizlerde hipotermi riski daha büyüktür.
Ayrıca yüksek nem oranı ve rüzgar da hipotermi riskini artırır. Soğuk suda (18 0C) yapılan bir yüzme, daha yüksek ısıda (26 0C) yapılan aynı hızdaki yüzmeye oranla daha fazla O 2 sarfına neden olur. Vücut kor ısısı daha düşüktür. 23 0C’lik bir suda dalgıç korumasız bir şekilde dalarsa, fazla ısı kaybından rahatsız olur ve kısa bir süre sonra iç ısıyı artırmak için titremeye başlar. Verimi azalır. 6 0C’lik bir ortamda korunaksız dalanlarda 30 dakika sonra kollaps, kalpte ritim bozuklukları gelişir ve bir saat içinde ölüm görülebilir (3,17).
Roberts W.O.’nun belirttiği gibi soğuk ortamda yapılan egzersizlerde sporcular vücut kor ısılarının sabit kalmasını sağlayamazlarsa performanslarında azalma olur. Kor ısısındaki 1 0C’lik azalma aerobik kapasiteyi %5-6 azaltır (17).
.
Soğuk ortamda;
- kas tonusu artar,
- kas vizkozitesi artar,
- kas kasılma süresi uzar,
- antagonist kasların gevşeme süresi uzar,
- sinir iletisi yavaşlar,
- refleks cevap süresi uzar,
- beceri ve koordinasyon bozulur ve sporcuların kondisyonları azalır.
Soğuk ortamda yapılan egzersizler esnasında vücutta fizyolojik ve davranışsal olarak bir takım değişiklikler oluşur. Deri damarları ısı kaybını azaltmak için fizyolojik olarak vasokonstriksiyona uğrar. Vücut kasları istemsiz olarak titreme ile ısı oluşumunu artırır. Terlemenin azalması ve derideki piloerektör kasların kasılmasıda ısı kaybını azaltır. Ayrıca kahverengi yağ dokusuda ısı oluşumuna katkıda bulunur (nonshivering termogenez). Isı oluşumunun artırılması ve ısı kaybının azaltılmasına yönelik bu fizyolojik değişikliklerin yanı sıra ortama uygun giyinme, kapalı ve sıcak ortamda bulunma ve istemli kas hareketleri yaparak vücut ısısını artırma gibi bir takım davranışsal cevaplarda görülür (Tablo 1).
Tablo 1: Soğukta egzersiz esnasında vücutta görülen değişiklikler.
*fizyolojik - periferik damarlarda vasokonstriksiyon,
- nonshivering termogenez,
- titreme,
- terleme azalır,
- piloereksiyon,
*davranışsal - uygun giyim,
- kapalı ortam,
- istemli kas hareketi,
Bu fizyolojik ve davranışsal değişikliklerin yanı sıra vücutta soğuk ortama adaptasyon gelişir. Vücutta deri altı yağ dokusu artar. Kahverengi yağ dokusu artar ve buna bağlı gelişen nonshivering termogenezde artış olur. Vücutta izolasyon artırıcı tüyler artar ve soğuğa tolerans gelişir.
Soğuk ortamda yapılan egzersizlerde yukarıda bahsedilen fizyolojik ve davranışsal adaptasyonlar devreye girer. Aktivitenin yapıldığı ortamın ısısı, nemi ve rüzgarın hızı vücut kor ısısının korunmasında önemlidir. Egzersiz esnasında adaptasyon mekanizmaları sonucu meydana gelen değişiklikler yeterli olmazsa sporcuda el ve ayaklarda üşüme, uyuşma ve karıncalanma, burun ve kulaklarda üşüme ve yanma hissi, ortamda daha uzun süre kalınırsa el, ayak, burun ve kulak gibi uç organlarda ağrı hissedilir. Ortamda kalış süresinin artması ile donmalar görülebilir. Kor ısısının dahada düşmesi sonucu soğuk bitkinliği ve hipotermi semptomları görülür. Kas krampları,vücutta uyuşukluk hissi, bitkinlik, yorgunluk, uykuya meğil, koordinasyon kaybı, oryantasyon bozukluğu, yarı koma, koma, ventriküler fibrilasyon ve ölüm görülür (1,6,8,10).
Düşük Isıya Bağlı Problemler;
- el ve ayaklarda uyuşma,
- karıncalanma,
- burun ve kulaklarda üşüme ve yanma hissi,
- uzun süre kalmış ise ağrı,
Donma,
Cerrahi müdahale,
Soğuk Bitkinliği;
- Hipotermi,
- Hipoglisemi,
- Bitkinlik,
- Kor ısısı 35 0C’nin altında,
- Kas zaafiyeti,
- Kas krampları,
- Tökezlemeler,
- Serabral fonksiyon bozuklukları,
- Uyku hali,
Hipotermide Semptomlar;
Rektal ısı Semptomlar
37 0Cderide vazokonstriksiyon,soğuk deri,soğukluk hissi,
36 0C ürperme, yer yer titreme
35 0C titreme, yorgunluk, gerginlik, çok üşüme, uyuşukluk
34 0C mental konfüzyon, koordinasyon kaybı, hafıza kaybı, konuşma bozukluğu, sertlik,
33 0C halüsünasyonlar, şuur bozukluğu,
32 0C kalpte ritim bozuklukları, oryantasyon bozukluğu,
30 0C yarı koma, koma,
28 0C ventriküler fibrilasyon, ölüm,
Soğuk bitkinliği tespit edilmiş olan bir sporcunun tedavisinde;
* sporcu ılık ortama alınır,
* üzerindeki ıslak giysiler çıkarılır,
* kuru giysi ve battaniye örtülür,
* ılık içecekler verilir,
* donan bölgelere kesinlikle masaj yapılmaz,
Sporcuda hipotermi bulguları mevcutsa, rektal ısı 35 0C ve altında ise tedavi mutlaka hastane ortamında yapılmalıdır.
Soğuk ortamda yapılan egzersizlerde hipotermi riskinden korunmak;
Sporculara hipotermi belirtileri iyi anlatarak,
Yapılan aktiviteye uygun giysi kullanımı sağlanarak,
Hasta ve nekahat döneminde aktivitelere katılım önlenerek,
Düşük ısı, yüksek nem ve rüzgarın fazla olduğu ortamlarda egzersiz yapmanın limitlerini sporculara öğreterek ortadan kaldırılabilir.
Doç.Dr. Mehmet ÜNAL
< Geri
KAYNAKLAR;
Akgün N, Çevresel Faktörler, Egzersiz ve Spor Fizyolojisi, s: 95-114, 1994- Bornova
Akgün N, Maraton fizyolojisi, Egzersiz ve Spor Fizyolojisi, s: 123-143, 1994- Bornova
Akgün N, Su altı sporlarının fizyolojisi ve tıbbi yönleri, Egzersiz ve Spor Fizyolojisi, s: 163-176, 1994- Bornova
Akgün N, Yüzme Fizyolojisi, Egzersiz ve Spor Fizyolojisi, s: 145-160, 1994- Bornova
Astrand PO, Rodahl Kaare, Temperatüre Regulation, Textbook of Work Physiology
Blue BA, Safe exercise in the cold and cold injuries, 2. ed. Mellion B.M. Sports Medicine Secrets, page;87-91, 1999-Philadelphia
Cobb HC, Henderson MJ Heat İnjuries, 2. ed. Mellion BM Sports Medicine Secrets, page;83-87, 1999-Philadelphia
Foss ML, Keteyian SJ, Fox’s physiological basis for exercise and sport, chapter 19, 1998-Baston
Ganong WF, Medical Physiology, chapter 14, Çev; Doğu A., 1995-İstanbul
Gersoff WK, Exercise in the cold and cold injuries, Moriarity J, Exercise in the heat and heat injuries, Ed. Safran RM, Mc Keag BD, Von Camp PS Manua-el of Sport Medicine, page;105-110, 1998- Philadelphia
Guyton AC, Hall JE, Textbook of medical physiology, chapter 73, çev; Çavuşoğlu H., 1996-İstanbul
İnternational Olympic Committee, IOC Medical Commission, Environmental Factors, Sport Medicine Manual, page 423-452, 1990-Lousanne
Leski JM, Thermoregulation and safe exercise in the heat, 2. ed. Mellion BM Sports Medicine Secrets, page;77-83, 1999-Philadelphia
McArdle DW, Katch IF, Katch VL, Thermoregulation and environmental stress during exercise, Essentials of exercise physiology, part 2, p 428-438, 1994-Philadelphia
Moriarity J, Exercise in the heat and heat injuries, Ed. Safran R.M., Mc Keag BD, Von Camp PS Manua-el of Sport Medicine, page;95-106, 1998- Philadelphia
Raven BP Thermoregulation, Ed. Safran RM, Mc Keag BD, Von Camp PS Manua-el of Sport Medicine, page;91-95, 1998- Philadelphia
Roberts WO, Cold-Related injury in athletes and active people, Principles and practice of primery care sports medicine, Ed. By Carrett WE, Kirkandall DT, Squire D, chapter 28, 2001-philadelphia